گاهی یک ریز در مورد موضوعات مختلف حرف می‌زند. هیجان‌زده می‌شود. تصمیم می‌گیرید کسب و کاری چند میلیاردی راه‌اندازی کند و اصلاً کل دنیا را فتح کند. گاهی نیز ساکت می‌شود. چنان ساکت که هیچ صدایی از او در نمی‌آید. حتی از پس کارهای روزمره‌اش بر نمی‌آید. گاهی پرخاشگر و غیر قابل پیش‌بینی می‌شود و همه اطرافیانش را با رفتارهایش بهت‌زده می‌کند. این چند جمله وصف گوشه‌ای از زندگی بیمار مبتلا به اختلال دوقطبی است! اما اختلال دوقطبی فقط به همین چند حالت و رفتار محدود نمی‌شود و با تماشای چنین رفتارهایی نمی‌توانیم برچسب دوقطبی را به اشخاص بچسبانیم. اما واقعاً اختلال دوقطبی چیست؟ چه علائمی دارد؟ روش‌های درمان اختلال دوقطبی چیست؟ در ادامه این مطلب، هر آنچه باید در مورد اختلال دوقطبی، انواع آن و روش‌های تشخیص و درمانش بدانید برای‌تان خواهیم گفت. با آسا کلینیک همراه باشید!
اختلال دوقطبی چیست؟
اختلال دوقطبی (Bipolar disorder) از بیماری‌های جدی روانی است و باعث نوسانات خُلقی غیرعادی و شدید می‌شود. اختلال دوقطبی را افسردگی- شیدایی (Manic Depression) نیز می‌نامند. خُلق بالا (High) و پایین (Low) می‌شود. وقتی خُلق بالا است (یا به اصطلاح علمی، شخص مبتلا در مرحله شیدایی یا مانیا به سر می‌برد)، انرژی فوران می‌کند و خوشحالی و نشاط نمایان می‌شود. اما وقتی خُلق پایین می‌آید (یا به اصطلاح علمی، شخص وارد مرحله افسردگی می‌شود)، غم و ناامیدی از راه می‌رسد و هیچ خبری از آن شور و هیجان نیست. طول هر کدام از این دو مرحله متغیر است. ممکن است هر فاز چند روز یا حتی چند هفته طول بکشد. گاهی نیز شخص مبتلا در طی یک هفته، چندین بار دچار مانیا و افسردگی شود.
اگر اختلال شدید باشد، علائم روان‌پریشی (Psychosis) نیز نمایان می‌شوند. مثلاً شخص دچار توهم و هذیان می‌شود و حتی ممکن است افکار خودکشی و خودزنی (Self-harm) نیز به ذهنش خطور کند.
اختلال دوقطبی می‌تواند همۀ توان و رمق شخص مبتلا را برای انجام کارهای روزمره از او بگیرد و حتی موقعیت شغلی و روابطش را تحت تأثیر قرار دهد. این اختلال، مثل بیماری قلبی یا دیابت، بیماری بلندمدتی است و شخص مبتلا باید همواره تحت نظر باشد و بیماری‌اش را کنترل کند تا بتواند زندگی سالمی را در پیش بگیرد.
اختلال دوقطبی چه چیزی نیست؟
حتماً تا به این‌جا، یاد لحظه‌های بی‌حوصلگی و شادی‌های خودتان افتاده‌اید و تا حدی، تشخیص دوقطبی را نیز برای خودتان داده‌اید. ببنید، همه ما نوسانات خلقی را در شرایط مختلف تجربه می‌کنیم، اما لزوماً این تغییرات زندگی و فعالیت‌های روزمره همه ما را تحت تأثیر قرار نمی‌دهد. شکل و شدت تغییرات خُلقی در مبتلایان به اختلال دوقطبی کاملاً متفاوت است. پس هر نوسان خلقی اختلال دوقطبی نیست.
حتی افسردگی (Depression) نیز اختلال دوقطبی نیست، گرچه این دو نقاط اشتراک بسیاری با هم دارند. مبتلایان به اختلال دوقطبی دو فاز شیدایی و افسردگی را تجربه می‌کنند، اما شخص مبتلا به افسردگی هر دو حالت را تجربه نمی‌کند. به علاوه، شدت نوسانات خلقی در مبتلایان به اختلال دوقطبی به مراتب شدیدتر است.
علائم اختلال دوقطبی چیست؟
و اما می‌رسیم به علائم اختلال دوقطبی! مبتلایان به اختلال بایپولار در هر فاز از این بیماری علائم متفاوتی دارند. در ادامه، از این علائم در هر مرحله به تفصیل برای‌تان گفته‌ایم.
علائم اختلال دوقطبی در مرحله شیدایی
در مرحله شیدایی، رفتارهای تکانشی، تصمیمات نسنجیده و ریسک‌پذیری به وضوح مشاهده می‌شود. در این مرحله، شخص مبتلا اصلاً در مورد عواقب اقدامات، رفتارها و تصمیم‌های ناگهانی‌اش فکر نمی‌کند. به علائم دوره شیدایی یا مانیا توجه کنید:
- احساس پررنگ شعفی و شادمانی که هیچ خبر یا رویداد بدی خدشه‌دارش نمی‌کند.
- خشم ناگهانی یا تحریک‌پذیری شدید
- افکار بلندپروازانه یا باورهایی بدون هیچ مبنای منطقی (مثلاً ممکن است شخص مبتلا ادعا کند با خداوند یا شخصیت‌های مشهور در ارتباط است)
- باور غیرواقع‌گرایانه به توانمندی‌های شخصی (مثلاً شخص گمان می‌کند از پس هر کاری بر می‌آید و هیچ چیز نمی‌تواند مانعش شود)
- ناتوانی در کنترل رفتارهای تکانشی (Impulsive)
- ناتوانی در کنترل رفتارهای پرخطر (مثل ولخرجی، سرمایه‌گذاری‌های غیرمنطقی، رانندگی بی‌احتیاط یا رفتارهای پرخطر جنسی)
- بروز افکار غیرقابل کنترل
- بی‌خوابی به دلیل بی‌قراری و بیش‌فعالی
- ناتوانی در تمرکز (حتی در حد تمرکز روی کارهای روزمره و معمولی)
- تحریک‌پذیری و ناامیدی در اکثر اوقات روز
- سریع صحبت کردن، از ایده‌ای به ایده دیگر پریدن و عدم وجود انسجام فکری
- فاصله گرفتن از واقعیت (توهم‌های دیداری و شنیداری)
- بروز رفتارهای وسواسی- اجباری (Obsessive-Compulsive) (مثلاً تمیز کردن یا مرتب کردن افراطی وسایل، چند روز مداوم گوش دادن به یک قطعه موسیقی، تلاش برای کنترل کردن دیگران)
علائم اختلال دوقطبی در مرحله افسردگی
در فاز افسردگی اختلال دوقطبی، علائم زیر پدیدار می‌شوند:
- احساس شدید غم و ناامیدی
- بی‌علاقگی به کارهایی که قبلاً انجام‌شان لذت‌بخش بود
- از دست دادن انرژی
- احساس خستگی و بی‌حالی
- مشکل خواب (بی‌خوابی یا خوابیدن بیش از حد)
- تغییر اشتها
- ناتوانی در تمرکز
- ناتوانی در تصمیم‌گیری
- افکار خودزنی یا خودکشی
اگر علائم بالا را در نزدیکان و آشنایان‌تان مشاهده کردید، آن‌ها را تشویق کنید به درمانگر مراجعه کنند و کمک بگیرند.
علت اختلال دوقطبی چیست؟
علت دقیق اختلال دوقطبی هنوز مشخص نیست، اما ریسک فاکتورهایی مثل به هم خوردن تنظیم هورمون‌ها، ژنتیک، تجربه تروما (Trauma) و سوء مصرف مواد مخدر در بروز و شدت علائم اختلال دوقطبی نقش دارند. معمولاً علائم این اختلال از دوره نوجوانی سر و کله‌شان پیدا می‌شود. بسیاری از مبتلایان، به دلیل ناآگاهی در مورد این بیماری، سال‌ها رنج می‌برند و آسیب می‌بینند، سپس به درمانگر مراجعه می‌کنند.
انواع اختلال دوقطبی
چهار نوع اختلال دوقطبی وجود دارد. در ادامه، از انواع آن برای‌تان گفته‌ایم.
اختلال دو قطبی نوع یک
در اختلال دوقطبی نوع یک، سه فاز یا مرحله وجود دارد:
- فاز شیدایی
- فاز افسردگی
- فاز مختلط
در فاز مختلط، علائم دوره‌های شیدایی و افسردگی همزمان پدیدار می‌شوند. دوره‌های شیدایی و مختلط حداقل یک هفته ادامه دارد و گاهی علائم شیدایی آنقدر شدید می‌شود که شخص مبتلا باید فوراً بستری شود. دوره افسردگی حداقل دو هفته طول می‌کشد.
اختلال دوقطبی نوع دو
در اختلال دوقطبی نوع دو، دوره‌های افسردگی و نیمه‌شیدایی (Hypomanic) وجود دارد و خبری از فاز شیدایی و مختلط نیست.
اختلال دوقطبی که به گونه دیگر مشخص نشده است
نام نوع سوم اختلال دوقطبی کمی عجیب است: اختلال دوقطبی که به گونه دیگر مشخص نشده است (Bipolar Disorder Not Otherwise Specified) یا به اختصار BP-NOS. در این مورد، علائم اختلال دوقطبی در شخص مشاهده می‌شود، اما نمی‌توان معیارهای تشخیصی بایپولار یک و دو را در آن‌ها دید. با وجود این، رفتارهای شخص طبیعی نیستند و نمی‌توان گفت سالم است و اختلالی ندارد.
اختلال سیکلوتیمیک
اختلال سیکلوتیمیک (Cyclothymic Disorder) یا سیکلوتیمیا (Cyclothymia) چهارمین نوع اختلال دوقطبی است. دوقطبی نوع چهار خفیف است. شخص مبتلا دوره‌های نیمه‌شیدایی و افسردگی خفیف را تجربه می‌کند. معمولاً این حالت‌های خفیف دو سال ادامه دارند.
تشخیص اختلال دوقطبی
اختلال دوقطبی علائمی مشابه با اسکیزوفرنی و افسردگی دارد. به همین دلیل، اگر درمانگر حاذق نباشد، ممکن است تشخیص اشتباه بدهد. در اتاق درمان، درمانگر افکار، احساسات و هیجانات شخص را ارزیابی می‌کند و اگر لازم باشد، از او میخواهد گزارشی از تغییرات خلقی، الگوی خواب و جزئیات مربوط به فعالیت‌های روزمره‌اش بدهد. گاهی درمانگر لازم می‌داند با اعضای خانواده شخص مبتلا صحبت کند تا اطلاعات بیشتری را در مورد وضعیت او به دست بیاورد.
روش‌های درمان اختلال دوقطبی
همانطور که گفتیم، اختلال دوقطبی مثل بیماری قلبی و دیابت است و شخص مبتلا باید همواره، تحت نظر باشد. تشخیص به موقع و استفاده از روش‌های مناسب درمانی به شخص کمک می‌کند تا زندگی عادی و سالمی را در پیش بگیرد. وقتی شخص مبتلا به دوقطبی تحت درمان قرار می‌گیرد، شدت علائم و طول دوره‌های شیدایی و افسردگی کاهش پیدا می‌کند.
درمان اختلال دوقطبی ترکیبی از دارو و روان‌درمانی است. درمانگر و روانپزشک روش درمان اختلال دوقطبی را با توجه به سن بیمار، شدت بیماری و آستانه تحمل او تعیین می‌کنند. بنابراین نمی‌توان یک نسخه را برای همه مبتلایان به اختلال دوقطبی پیچید.
اگر شخص مبتلا تحت درمان قرار نگیرد یا درمان را نیمه‌کار رها کند، شرایط روز به روز وخیم‌تر می‌شود و علائم شدت می‌گیرند. درمان اختلال دوقطبی به معنای برطرف شدن همیشگی علائم و اختلال نیست. هدف از درمان و کنترل اختلال دوقطبی عبارتند از:
- کاهش شدت علائم
- کاهش طول مدت دوره‌های شیدایی و افسردگی
- توانمندسازی شخص مبتلا برای مدیریت فعالیت‌های روزمره
- جلوگیری از خودزنی و خودکشی
چگونه با اختلال دوقطبی زندگی کنیم؟
اختلال دوقطبی ابعاد مختلف زندگی شخص مبتلا را تحت تأثیر قرار میدهد. در قدم اول، شخص مبتلا باید اختلالش را بپذیرد و برای درمان و کنترل آن اقدام کند.
اگر مبتلا به اختلال دوقطبی هستید:
- از درمانگر متخصص کمک بگیرید و به طور مرتب، در جلسه درمان حاضر شوید.
- سبک زندگی سالمی را در پیش بگیرید. رژیم غذایی سالم، ورزش و خواب کافی می‌تواند کیفیت زندگی‌تان را از این رو به آن رو کند.
- همواره، حالت‌های روانی و افکارتان را پایش کنید. ببینید کدام اتفاق‌ها و شرایط علائم‌تان را تشدید می‌کند.
- از دوستان و اعضای خانواده‌تان کمک بگیرید.
- با دیگر اشخاص مبتلا به این اختلال معاشرت کنید. این معاشرت‌ها باعث افزایش انگیزه‌تان برای ادامه مسیر خواهد شد.
اگر در میان دوستان یا اعضای خانواده‌تان، شخصی مبتلا به اختلال دو قطبی است:
- هنگام صحبت کردن با او آرام باشید. آرامش شما بر او تأثیر مثبت می‌گذارد.
- شخص مبتلا را تشویق کنید تا کارهای روزمره‌اش را انجام دهد. این تشویق به نظم بخشیدن به کارها باعث کنترل علائم می‌شود.
- عوامل استرس‌زا را از او دور کنید. استرس شخص مبتلا را به سمت رفتارهای پرخطر سوق میدهد.
- بعد از اتمام هر فاز از این بیماری، شخص مبتلا از رفتارها و کارهایش شرم‌زده می‌شود و احساس گناه می‌کند. در این مرحله، با او صحبت کنید و برایش توضیح دهید که این رفتارها ریشه در بیماری‌اش داشته‌اند و خودخواسته نبوده‌اند.
- همواره، به شخص مبتلا یادآوری کنید که با پیگیری درمان، می‌توانید زندگی بهتر و سالم‌تری داشته باشد.
- در اشخاص مبتلا احتمال خودزنی و خودکشی وجود دارد. از این رو، باید همواره آن‌ها را تحت نظر داشته باشید.
افسانه‌هایی در مورد اختلال دوقطبی
یک سری باورهای اشتباه در مورد اختلال دوقطبی وجود دارد. در ادامه، چند مورد را برای‌تان گفته‌ایم.
اختلال دوقطبی فقط بر خلق شخص مبتلا تأثیر می‌گذارد.
در مبتلایان به اختلال دوقطبی نوسانات شدید خلقی وجود دارد، اما علائم دوقطبی فقط محدود به این نوسانات نیست. این اختلال بر خواب، اشتها، تمرکز و حتی خودانگاره شخص تأثیر می‌گذارد. اختلال دوقطبی حتی سلامت فیزیکی شخص مبتلا را تحت تأثیر قرار میدهد. برای مثال، در مبتلایان به دوقطبی احتمال ابتلا به میگرن و بیماری‌های قلبی و عروقی وجود دارد.
علائم و طول دوره‌های شیدایی و افسردگی در همه مبتلایان یکسان است
به هیچ وجه این‌طور نیست. شدت علائم و طول دوره‌ها در همه مبتلایان یکسان نیست.
علائم دوقطبی در کودکان وجود ندارد
ممکن است علائم دوقطبی در کودکان و نوجوانان نیز مشاهده شود. این علائم در دانش‌آموزان دوره دبستان و راهنمایی نیز مشاهده شده است.
مبتلایان به اختلال دوقطبی زندگی عادی نخواهند داشت
زندگی با اختلال دوقطبی بسیار دشوار است. اما اگر شخص مبتلا تحت درمان قرار بگیرد، می‌تواند زندگی نرمالی را در پیش بگیرد.
سخن آخر
تا به این‌جا، با اختلال دوقطبی، علائم آن و روش‌های تشخیص و درمانش آشنا شدید. همانطور که مشاهده کردید، دوقطبی از اختلال‌های پیچیده روانی است و علائم مشابهی با اسکیزوفرنی و افسردگی دارد، به همین دلیل، برای تشخیص آن، باید به درمانگر مجرب و متخصص مراجعه کنید. شخص مبتلا به اختلال دوقطبی، بسته به نوع اختلالش، علائمی مثل نوسانات شدید خُلقی و دوره‌های افسردگی، شیدایی و نیمه‌شیدایی را تجربه می‌کند. در مبتلایان به اختلال دوقطبی، احتمال خودزنی و خودکشی وجود دارد، به همین دلیل، بهتر است هر چه سریع‌تر برای درمان و کنترل این اختلال اقدام کنند. همه مبتلایان به اختلال دوقطبی اگر تحت نظر درمانگر حاذق باشند، می‌توانند زندگی عادی و لذت‌بخشی را در پیش بگیرند!
